नवलपुरमा लोप हुदै थारु समुदायको रैथाने घरहरु

नासीब महतो कावासोती । पछिल्लो समय थारु समुदायको परम्परागत पहिचान बोकेका रैथाने घरहरु लोप हुन थालेका छन । थारुबस्तीमा काठले बनाएका परम्परागत घरहरु अचेल बन्न छाडिसकेका छन ।‘आजकल इँटा, ढुङ्गाका घर बन्न थालेका छन’, कावासोती नगरपालिका १७ का स्थानीय देविका महतोले भनिन् – काठबाट बन्ने घर बन्न छाडिसकेका छन ।’ काठले निर्माण गरिएका थारु बस्तीका अधिकाशं घर माटोले लिपपोत गरिएका हुन्छन । घर छेउमै गाईभैंसीको गोठ, परालको कुन्यु पनि बनाइएका हुन्छन । तर अहिले भने डगौरा, चौधरी थारू र रानाथारू समुदायको बस्ती यस्ता घर देखिन छाडेका छन । पूर्वी नवलपरासी नवलपुरको कावासोती, मध्यबिन्दु, देवचुली, गैंडाकोट लगायत क्षेत्रमा थारु समुदायको बाक्लो बस्ती छ । पहिले परम्परागत रुपमा यस समुदायले निर्माण गर्ने घरहरु र पछिल्लो समय निर्माण भएका घरहरुमा हामी धेरै अन्तर पाउँछौँ कारण हो, यस समुदायको बिलासी जिवन जिउन चाहनु । पछिल्लो समय परिवारका सदस्य बैदेशिक रोजगारमा जाने अथवा पेशा व्यवशायबाट राम्रो आर्थिक स्तर उकासिए सँगै उनीहरुको ईच्छा आकाङ्क्षामा समेत परिवर्तन आउनुले पनि यस समुदायको पुराना घरहरु लोभ हुदैँ जान थालेको छ 

धमाधम पक्की घर निर्माण हुँदै गएपछि परम्परागत काठले निर्माण गरिएका घर लोप हुँदै गएको थारु पत्रकार संघ नवलपुर जिल्ला अध्यक्ष खेमनारायण महतोको भनाइ छ । ‘घरसँगै गाई भैँसीको गोठ हुन्थ्यो, तर अहिले गोरु, गाई, भैँसीपालन नै हराउन थालेको छ’ उनले भने, ‘सहजै काठ पाइदैन, धेरै जसो पक्की घर बनाउने हुनाले परम्परागत घर हराउँदै गएका छन ।’ उनका अनुसार विगतमा यस जिल्लाका थारु समुदाय एउटै परिवारमा सय÷डेढ सय जनासम्म बसोबास गर्थे । तर अहिले १० र १५ जनाको परिवार पनि भेटिँदैन । ‘विगतको जस्तो संयुक्त परिवार पनि हुँदैन, बिहे गरेपछि छुट्टिएर बसिहाल्छन,’ उनले भने । रोजगारीका लागि तेस्रो मुलुक जाने क्रम बढेसँगै थारु बस्तीमा पक्की घर बनाउने क्रम बढेको थारु पत्रकार संघ नवलपुर जिल्ला अध्यक्ष महतो बताए । ‘अहिले नयाँ कच्ची घर कोही बनाउँदैनन्, त्यतिमात्रै होइन कच्ची घर बनाउने मान्छे पनि गाउँमा भेट्न मुश्किल पर्छ’ उनले भने, ‘सहजै काठ, छाउने खपेटा, खरखडाई पनि पाइदैन, विगत भन्दा अचेल आर्थिक अवस्था पनि मजबुत भएकाले पक्की घर नै सबैंको रोजाईँमा छ ।’ कच्ची घर वर्षेनी लिपपोत गर्नुपर्ने, छानो फेर्नुपर्ने लगायत झन्झटले पराम्परागत घर विस्थापित हुँदै गएको स्थानीयको भनाइ छ । पहिले पहिले अधिकांश चैत वैशाखमा थारू समुदायको माटोको घर मर्मत तथा पुनःनिर्माणको काम हुने गर्दथ्यो । ‘अग्लो भेगमा लहरै घर र होचो भेगमा खेतीपाती गर्ने चलन थियो ।’ महतोले भने ।

थारु समुदायको परम्परागत घरहरु लोभ हुनुको प्रमुख कारण स्थानीयस्तरमा उत्पादित लोकल सामाग्रीको सहज उपलब्धता नरहेको होमस्टे महासंघ गण्डकी प्रदेशका अध्यक्ष धनिराम गुरौँले बताए । उनी भन्छन,– ‘पहिले परम्परागत घर निर्माणका लागि आवश्यक बाँवियो, दाउरा, काठका सामागी्र चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज र सामुदायिक वनहरुद्वारा सहजै उपलब्ध हुन्थ्यो, तर पछिल्लो समय निकुञ्जले प्रवेशमा रोक लगाए सँगै परम्परागत घरहरु जोगाउन मुस्किल भएको छ ।’ जनसंख्या वृद्धि र जमिन खण्डीकरणले अहिले होचो खेतीपाती हुने जमिनमा पनि घर निर्माण भइरहेका छन् ।

थारु समुदायको मुख्यतयः पहिचान बोकेका यस क्षेत्रका रैथाने घर संरक्षणसँगैँ कला, धर्म, संस्कृतिलाई होमस्टेको माध्यमबाट संरक्षण कार्यमा आफूहरु जुटिरहेको कावासोती नगरपालिकाको पूर्व नगर उप–प्रमुख प्रेमशङकर मर्दनिया थारुले बताए ।

अहिले परम्परागत घरहरुमा हुने खर, बावियो, खपेटा लगायत सामाग्री र निर्माण गर्न आवश्यक सामाग्रीको सहज रुपमा नपाईने र दीर्घकालीन रुपमा टिकाऊ समेत नहुँने हुँदा थारु समुदायले पछिल्लो समय कंक्रिटका सामाग्रीको प्रयोग गरी आधुनिक शैलिका घरहरु निर्माण गर्नेगरेको मर्दनियाले बताए ।परम्परागत पहिचान बोकेका थारु समुदायको रैथाने घरहरु संरक्षण लागि सम्बन्धित पक्षसहित संरक्षण कार्यमा थारु समुदाय पनि अग्रसर हुन आवश्यक रहेको उनी बताँउछन् ।

थारूको संस्कृति, गैरथारूको व्यापार!

म आफू थारू समुदायको व्यक्ति भएको नाताले जहिले पनि भाग्यमानी ठान्छु। किनभने थारू संस्कृतिमा धेरै धनी समुदाय हो। त्यस्तै नेपालको एक महत्वपूर्ण आदिवासी र नेपालको चौथो धेरै जनसंख्या भएको समुदाय पनि हो।

चितवन जिल्लामा मलेरिया उन्मूलन हुनुभन्दा पहिले अर्थात सन् १९५२ भन्दा पहिला ९० प्रतिशत जनसंख्या थारूहरूको थियो। बाँकी १० प्रतिशत जनसंख्या बोटे, मुसहर, कुमाल, दराईहरूको थियो।

नेपालसहित संसारका धेरै अनुसन्धानकर्ताका लेखहरूमा थारूहरू मलेरिया जस्तो डरलाग्दो रोग पचाएर आफ्नो आदिम कालदेखिको भूमिमा बसोबास गरेको हामी पढ्न पाउँछौं।

चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज स्थापना हुनुभन्दा पहिला धेरै थारू बस्तीहरू हालको राष्ट्रिय निकुञ्जभित्र थिए। राष्ट्रिय निकुञ्ज बन्नुभन्दा पहिले चितवनका आदिवासीहरूलाई जंगलमा तरकारी टिप्न र खोलामा माछा मार्न र घोंघी टिप्न छुट थियो। अर्थात थाहरूहरूले आफूलाई चाहिने तरकारी लगायत खानेकुरा सबै जंगलबाट नै पूर्ति गर्थे।

थारूहरूको परम्परागत खानाहरूमा हाम्रो शरीरलाई चाहिने क्याल्सियम, भिटामिनहरू धेरै मात्रामा पाइन्थ्यो। जस्तै घोंघी खाँदा क्याल्सियम र गर्मीको समयमा बेलको जुस बनाएर खाने चलन थियो। तर आजकल शरीरमा क्यल्सियम कमी हुँदा हामी थारूहरूलाई औषधि पसलमा गएर क्याल्सियमको चक्की किनुपर्ने हुन्छ। किनकि खोलामा थारूहरूलाई माछा र घोंघी मार्न राष्ट्रिय निकुञ्जले बन्देज लगाएको छ।

अमेरिकी सरकारको सहयोगमा युएसएड र डब्लुएचओको आर्थिक सहयोगमा सन् १९५४ देखि १९६२ मा नेपालमा पहिलोपटक चितवन जिल्लामा मलेरिया उन्मूलन कार्यक्रम सञ्चालन गरियो। यसमार्फत मलेरिया उन्मूलन नै भयो। त्यसपश्चात पहाडबाट चितवन जिल्लामा अत्यधिक बसाइँसराइ हुन थाल्यो। हाल चितवनमा थारू आदिवासीहरू ६ देखि ८ प्रतिशतमा संकुचित भई सीमान्तकृत जनसंख्याका रूपमा छन्।

चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज स्थापना भएपछि वन्यजन्तुको संरक्षणको उद्देश्यले निकुञ्जभित्रको बस्तीमा रहेका करिब २५ हजारदेखि ३० हजार जनसंख्या बाहिर निकालियो। तर त्यही निकुञ्ज स्थापनाको जस नेपाल सरकार र केही अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थाले मात्र राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा लिइरहेका छन्। वर्षौंदेखि यहाँको वन, वन्यजन्तु संरक्षण गरिरहेका आदिवासीको योगदान बेवास्ता गरिँदै आएको छ।

निकुञ्ज घुम्न आउने पर्यटक, विशेष गरी मुख्य दुई उद्देश्य लिएर आउने गर्छन्- वन र वन्यजन्तुको अवलोकन गर्न र थारू संस्कृतिको अवलोकन गर्न।

थारूहरू ऐतिहासिक रूपमै आफ्नो विविध संस्कृति, रहनसहन र खानपिनमा धनी छन्। थारूहरूको मुख्य खाना चिचर, घोंघी, माछा आजकल व्यावसायिक रूपमै पनि प्रख्यात छ। थारू सांस्कृतिक संग्रहालयको संस्थापक अध्यक्ष भएकाले पनि मैले थारूहरूको संस्कृति संरक्षण र थारूहरूका माग विभिन्न फोरमहरूमा निरन्तर उठाउँदै आइरहेको छु।

थारूहरूले परम्परादेखि नै मुख्य पेसाको रूपमा कृषि गर्दै आए। हालसम्म पनि ९० देखि ९५ प्रतिशत थारूको पेसा कृषि नै छ। अहिले यो पेसाले नेपालमा आफ्नो जीवन धान्न धेरै मुस्किल भइरहेको छ। अर्कोतिर चितवनको पर्यटन क्षेत्रमा धेरै गैरथारूहरूले थारूको परम्परागत खाना र संस्कृतिको व्यापार गरेर फाइदा लिइरहेको पाइन्छ। गैरथारूहरूले नक्कली थारू गाउँ बनाएर थारू संस्कृति बेचेको पनि हामी पाउँछौं।

नेपालको तेस्रो ठूलो पर्यटकीय क्षेत्र सौराहामा लगभग १५०—१७० वटा साना—ठूला होटल सञ्चालनमा छन्। १०० जति रेस्टुरेन्ट छन्। चितवनको मेघौली, जगतपुर, कसरा क्षेत्रमा महँगा होटल छन्। यी सबैको वेबसाइट र ब्रोसरमा थारू जातिको बारेमा प्रचारप्रसार पाइन्छ। कतिपय होटलको होडिङ बोर्डमा थारूका परम्परागत वेशभूषामा थारू महिलाका फोटा राखेर विज्ञापनसमेत गरेको पाइन्छ।

केही समयअगाडि मैले सौराहाको एक नाम चलेको होटलको मेनु हेर्दा मेनुमा ‘थारू पानकेक’ लेखिएको थियो। मैले थारू पानकेक नै अर्डर गरेर खाएँ। तर अरू होटलमा पाइने र त्यो पानकेकको स्वादमा कुनै भिन्नता थिएन। यो भनेको थारू जाति र परिकारको नाममा गैरथारूहरूले व्यापार गरिरहेका भन्ने एउटा उदाहरण मात्र हो।

त्यस्तै आजकल होटलहरूमा कोठा सजावटदेखि होटलको भित्तामा थारू संस्कृति झल्किने फोटो तथा पोस्टर टाँसेको पाइन्छ। अझ कुनै होटलमा नेपाली तथा विदेशी भिआइपी पाहुना आउँदा थारू महिलाहरूलाई परम्परागत वेशभूषामा स्वागत गर्न लगाइन्छ। चितवनका हरेक महोत्सवका झाँकी र्‍यालीमा ७०—८० प्रतिशत थारू महिला सहभागी हुने गरेका छन्। तर ती महोत्सवको वास्तविक फाइदा गैरथारूहरूले लिइरहेका हुन्छन्।

अर्कातिर थारूहरूले भने होटल तथा रेस्टुरेन्ट सञ्चालन गरेर निकै कम फाइदा लिएको देखिन्छ। ग्राहकहरूले स्वयं थारूद्वारा सञ्चालित ठाउँमा गएर परिकारको स्वाद लिँदा केही हदसम्म थारू व्यवसायीलाई प्रत्यक्ष फाइदा पुग्छ।

थारूहरूसँग व्यापार गर्ने आर्थिक र पहुँच अभाव छ। विकसित मुलुकहरूमा आदिवासीहरूको संस्कृति संरक्षण र विकासका लागि सरकारबाट धेरै कानुन बनाएको उदाहरण पाइन्छ। अमेरिकामा कुनै राज्यले आदिवासीको संस्कृति बेचेवापत उही समुदायलाई निश्चित कर तिर्नुपर्छ। ती समुदायबाट अनुमति पनि लिनुपर्छ। सो संस्कृति उनीहरूको सर्वाधिकारमा पर्छ।

गैरथारूहरूले थारू संस्कृति देखाउँदा धेरै गलत सूचना पनि दिइरहेको पाइन्छ।

त्यसैले हाम्रो देशमा पनि जबसम्म सरकारबाट आदिवासीहरूको संस्कृतिको संरक्षणबारे कानुन बनाइँदैन तबसम्म थारूले फाइदा लिनसक्ने देखिँदैन।

(लेखक महतो चितवनको बछौलीमा रहेको थारू सांस्कृतिक संग्रहालय तथा अनुसन्धान केन्द्रका संस्थापक अध्यक्ष हुन्।)

Source:> https://www.setopati.com/